| Η επιστολή του R. Adair στον λόρδο Έλγιν |
|
του Θεόδωρου Θεοδώρου Το κατά πόσον η διαδικασία απομάκρυνσης των λεγόμενων "Ελγινείων μαρμάρων" από τον Παρθενώνα ήταν νόμιμη – εννοείται πάντα μέ τους όρους της εποχής –, είναι ένα ζήτημα που κατέχει κεντρική θέση στην επιχειρηματολογία που κατά καιρούς αναπτύσσεται στα πλαίσια της διαμάχης για την τύχη τους. Οι αρχαιοδιφικές έρευνες του λόρδου ΄Ελγιν, που κατέληξαν στην αφαίρεση και μεταφορά στο Λονδίνο των γλυπτών του Παρθενώνα και άλλων αρχαιοτήτων, πραγματοποιήθηκαν υπό την επίβλεψη του έμμισθου αντιπροσώπου του στην Αθήνα Giovanni Battista Lusieri στην περίοδο 1801-1804. Ξεκίνησαν χάρη σ' ένα "φιρμάνι"[1] που εξασφάλισε ο ΄Ελγιν τον Ιούλιο του 1801, εκμεταλλευόμενος την ιδιαίτερα ευνοϊκή για τη Μ. Βρετανία συγκυρία της εποχής, αλλά, χωρίς αμφιβολία, και τη θέση του ως πρεσβευτής της χώρας του στην Κωνσταντινούπολη. Είναι γενικά αποδεκτό ότι το "φιρμάνι" αυτό ερμηνεύτηκε από την αρχή διασταλτικά, ενώ στα χρόνια που ακολούθησαν σημειώθηκαν αλλεπάλληλες υπερβάσεις του, ως αποτέλεσμα συνεχών δωροδοκιών των τοπικών αρχών. ΄Ομως οι τυχόν παρανομίες που έγιναν, λένε οι υποστηρικτές της νομιμότητας των ενεργειών του ΄Ελγιν, νομιμοποιήθηκαν αναδρομικά το Φεβρουάριο του 1810, όταν ένα νέο "φιρμάνι" έδινε άδεια εξαγωγής από την οθωμανική επικράτεια της δεύτερης μεγάλης συλλογής αρχαιοτήτων που σχημάτισε ο Lusieri για λογαριασμό του ΄Ελγιν (η πρώτη είχε ήδη φύγει το 1803).[2] Νέα τροπή στη συζήτηση δίνει η ύπαρξη μιας μέχρι πρότινος άγνωστης επιστολής του Robert Adair (1763-1855) προς το λόρδο ΄Ελγιν, με την οποία του γνωστοποιεί τη θέση των οθωμανικών αρχών ως προς τη νομιμότητα απόκτησης της συλλογής του.[3] Η επιστολή αυτή έχει ιδιαίτερη αξία για δυο λόγους: πρώτον, γιατί ο συντάκτης της ήταν ο επικεφαλής της βρετανικής διπλωματικής αντιπροσωπείας στην Κωνσταντινούπολη στο διάστημα 1809-1810, και δεύτερον, γιατί ήταν χάρη στις δικές του πολύμηνες προσπάθειες που εκδόθηκε το περίφημο "φιρμάνι" του 1810. Ας πούμε πριν απ' όλα ότι η γνησιότητα της επιστολής (ακριβέστερα του προσχεδίου της που έχει σωθεί) είναι πέρα από κάθε αμφισβήτηση. Τόσο το μελάνι όσο και το χαρτί είναι της περιόδου στην οποία είναι χρονολογημένη. Επιπλέον, μια σύγκριση με το γραφικό χαρακτήρα του Adair, όπως αυτός μας δίνεται στις υπάρχουσες επιστολές του, δείχνει ξεκάθαρα ότι γράφηκε από το χέρι του.[4] ΄Αλλωστε το περιεχόμενό της επαληθεύεται, όπως θα δούμε στη συνέχεια, από ήδη δημοσιευμένες, αλλά ελάχιστα γνωστές πηγές της εποχής. Δημοσιεύουμε εδώ για πρώτη φορά[5] το κείμενο της επιστολής, ακολουθούμενο από μετάφρασή του στα ελληνικά:[6] July 31st 1811[7]
My Lord
In answer to your Lordship's enquiry respecting the marbles collected by your Lordship at Athens, and for leave to transmit which to this country I was directed by the Sec(retary) of State for foreign affairs[8] to apply to the Turkish government, I have to inform your Lordship that Mr Pisani more than once assured me that the Porte absolutely denied your having any property in those marbles. By this expression I understood the Porte to mean[9] that the persons who had sold the marbles to your Lordship had no right so to dispose of them.
At the same time I beg leave to add that this communication was not made to me in any formal conference with the Turkish ministers.[10]
I have the honour to be,
31 Ιουλίου 1811
Λόρδε μου,
Σε απάντηση του ερωτήματος της Εξοχότητάς σας σχετικά με τα μαρμάρινα γλυπτά που η Εξοχότητά σας συγκέντρωσε στην Αθήνα, και για τη μεταφορά των οποίων σ' αυτή τη χώρα μου ανατέθηκε από τον Υπουργό των Εξωτερικών να απευθυνθώ για άδεια στην τουρκική κυβέρνηση, πρέπει να σας πληροφορήσω ότι ο κ. Pisani περισσότερες από μια φορές με διαβεβαίωσε ότι η Πύλη αρνείται απολύτως ότι έχετε οποιοδήποτε δικαίωμα κυριότητας σ' αυτά τα γλυπτά. Μέ τη διατύπωση αυτή κατάλαβα πως η Πύλη θέλει να πει ότι τα πρόσωπα που σας πούλησαν τα γλυπτά δεν είχαν κανένα δικαίωμα να το πράξουν.
Εντούτοις επιτρέψτε μου να προσθέσω ότι η πληροφορία αυτή δεν μου δόθηκε σε κάποια επίσημη συζήτηση με τους Τούρκους υπουργούς.
΄Εχω την τιμή να είμαι, Προτού επιχειρήσουμε μια αξιολόγηση του περιεχομένου της επιστολής, ας δούμε σε ποιο σημείο βρίσκονταν οι υποθέσεις του ΄Ελγιν τη στιγμή που γράφηκε και τι ενδεχομένως προκάλεσε τη λανθάνουσα σήμερα επιστολή του ΄Ελγιν στην οποία απαντάει. ΄Εχουν περάσει ένας χρόνος και 5 μήνες από την έκδοση του "φιρμανιού" που επέτρεψε την αναχώρηση της δεύτερης συλλογής από τον Πειραιά με προορισμό τη Μάλτα. Η πρώτη απόπειρα του ΄Ελγιν να πουλήσει τη συλλογή του[11] στο βρετανικό κράτος είχε καταλήξει σε αποτυχία στα μέσα του περασμένου Μαΐου. Ο λόγος ήταν η απροθυμία του πρωθυπουργού να εισηγηθεί στο Κοινοβούλιο ποσό μεγαλύτερο των 30.000 λιρών, τη στιγμή που ο ΄Ελγιν ζητούσε περισσότερα από τα διπλά. Φαίνεται ότι εκείνη την εποχή κυκλοφορούσαν στο Λονδίνο διάφορες φήμες σχετικά με τον τρόπο που αποκτήθηκε η συλλογή του, σοβαρότερη από τις οποίες ήταν, ασφαλώς, ότι η τουρκική κυβέρνηση θεωρούσε την επιχείρηση αφαίρεσης των μαρμάρων παράνομη. Πράγματι, στο ξεκίνημα των διαπραγματεύσεων για την πώληση της συλλογής του ο ΄Ελγιν συναντήθηκε με τον πρόεδρο της Βουλής των Κοινοτήτων, Charles Abbot. Στο ημερολόγιο του ο τελευταίος σημειώνει με αρκετή ειρωνεία (29 Απριλίου 1811):[12] Afterwards Lord Elgin came to say that he had made up his mind to sell his collection, including marbles, casts, moulds, and drawings, for the expenses which he had incurred; the amount to be valued by a committee of the House of Commons. He waived all question about the property, and title to them; considering them however to be wholly his own; in which he was recently confirmed by Mr. Adair, our late Minister at the Porte, who says that he was expressly informed by the Turkish Government that they entirely disavowed ever having given any authority to Lord Elgin for removing any part of his collection, and did still refuse to allow the removal of some articles remaining behind.
Κατόπιν ήρθε ο λόρδος ΄Ελγιν και είπε ότι αποφάσισε να πουλήσει τη συλλογή του, που περιλαμβάνει μαρμάρινα γλυπτά, εκμαγεία, καλούπια και σχέδια, αντί ποσού ίσου με τις δαπάνες που υπέστη [για να τα συγκεντρώσει]. Το ύψος του οποίου θα υπολογίσει επιτροπή της Βουλής των Κοινοτήτων. Αντιπαρήλθε όλες τις ερωτήσεις σχετικά με το ζήτημα της ιδιοκτησίας και του δικαιώματος επ' αυτών, θεωρώντας τα όμως εξολοκλήρου δικά του. Κάτι το οποίο επιβεβαίωσε πρόσφατα ο κ. Adair, τέως πρεσβευτής μας στην Πύλη, ο οποίος λέει ότι πληροφορήθηκε με κατηγορηματικό τρόπο από την τουρκική κυβέρνηση ότι αυτή αρνείται πλήρως πως έχει δώσει ποτέ εξουσιοδότηση στο λόρδο ΄Ελγιν να απομακρύνει οποιοδήποτε τμήμα της συλλογής του, και ότι εξακολουθεί να μην επιτρέπει την απομάκρυνση κάποιων αντικειμένων που έχουν μείνει πίσω. Δεν είναι γνωστό αν ο ίδιος ο Adair έπαιξε κάποιο ρόλο στη διάδοση της φήμης που τον ήθελε να έχει λάβει διαβεβαίωση από την τουρκική κυβέρνηση για τον παράνομο χαρακτήρα των δραστηριοτήτων του ΄Ελγιν. Η αρχή αυτής της φήμης θα πρέπει μάλλον να τοποθετηθεί στην περίοδο της θητείας του στην Κωνσταντινούπολη, όταν στα πλαίσια των καθηκόντων του ενεργούσε για την έκδοση του "φιρμανιού" του 1810. ΄Εγραφε τότε στον υπουργό εξωτερικών Γεώργιο Κάννιγκ (25 Σεπτεμβρίου 1809):[13] On receiving your separate despatch respecting the antiquities collected by Lord Elgin in the Levant, I did not fail to renew the application which I had already made privately to the Ottoman Government for permission to embark them at Athens. The preliminary steps towards their embarkation not having been taken under the sanction of a firman, I have met with much difficulty in forwarding his Lordship's wishes, and even now it is very doubtful whether the object would be effected so certainly through a firman as through a private application to the Vaivode of Athens.
Με τη λήψη του ιδιαιτέρου σας μηνύματος σχετικά με τις αρχαιότητες που συγκέντρωσε ο λόρδος ΄Ελγιν στην Ανατολή, δεν παρέλειψα να επαναλάβω το αίτημα που είχα ήδη υποβάλει ιδιωτικώς στην οθωμανική κυβέρνηση, για παροχή αδείας προκειμένου αυτές να φορτωθούν [σε πλοίο] στην Αθήνα. Επειδή οι προκαταρκτικές ενέργειες με στόχο τη φόρτωσή τους δεν πραγματοποιήθηκαν με την έγκριση ενός φιρμανιού, έχω συναντήσει μεγάλη δυσκολία στο να προωθήσω τις επιθυμίες της Εξοχότητάς του, και ακόμα και τώρα είναι πολύ αμφίβολο εάν ο στόχος θα μπορούσε να επιτευχθεί το ίδιο σίγουρα μ' ένα φιρμάνι, όσο με την υποβολή ιδιωτικού αιτήματος στον Βοεβόδα των Αθηνών.
Εδώ ο Adair αναφέρεται με κομψό τρόπο στην ουσία του προβλήματος. Με την έκφραση "οι προκαταρκτικές ενέργειες με στόχο τη φόρτωσή τους" εννοεί βέβαια "η διαδικασία από την αφαίρεση των γλυπτών μέχρι τη μεταφορά τους στον Πειραιά". ΄Εχουμε επομένως ακόμα μια έγκυρη μαρτυρία ότι οι Τούρκοι ουδέποτε δέχτηκαν πως το "φιρμάνι" του 1801 κάλυπτε τις ενέργειες του ΄Ελγιν, όπως συχνά διατείνονται οι σύγχρονοι υπερασπιστές του. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο ΄Ελγιν ήταν ενήμερος των φημών που κυκλοφορούσαν εις βάρος του. Θα τις θεώρησε πιθανώς υπαίτιες σε μεγάλο βαθμό για την πρόσφατη αποτυχία των συνεννοήσεών του με την κυβέρνηση για την πώληση της συλλογής του. Αποφάσισε λοιπόν να γράψει στον ίδιο τον πρωθυπουργό, Spencer Perceval, προκειμένου να άρει τις "παρεξηγήσεις". Προηγουμένως φαίνεται ότι έκρινε σκόπιμο να ζητήσει εξηγήσεις από τον Robert Adair, που εμφανιζόταν να βεβαιώνει παρανομίες του στην Αθήνα. Η απάντηση του Adair ήρθε με την επιστολή που ήδη παραθέσαμε. Είναι η πρώτη φορά που παρουσιάζεται με τόσο σαφή και κατηγορηματικό τρόπο η άποψη της κεντρικής εξουσίας στην Κωνσταντινούπολη σε σχέση με τα μάρμαρα του Παρθενώνα. Η Υψηλή Πύλη δηλώνει απερίφραστα ότι αρνείται απολύτως ότι ο ΄Ελγιν έχει οποιοδήποτε δικαίωμα κυριότητας σ' αυτά. Η μαρτυρία του Adair αποκτά μεγάλη σημασία αν αναλογιστεί κανείς ότι προέρχεται από το πιο αξιόπιστο για τη βρετανική πλευρά πρόσωπο: τον πρεσβευτή της Μ. Βρετανίας στην Κωνσταντινούπολη. Ο Pisani εξάλλου που μεταφέρει στον Adair τη θέση των οθωμανικών αρχών, δεν είναι άλλος από τον Bartolomeo Pisani, επί σειράν ετών πρώτο διερμηνέα της βρετανικής πρεσβείας.[14] ΄Ηταν εκείνος που διαπραγματεύτηκε το "φιρμάνι" του 1801, και επομένως άριστος γνώστης της υπόθεσης. Το γεγονός ότι σ' αυτόν, και όχι στον Adair, ανακοίνωσαν οι Τούρκοι αξιωματούχοι το λόγο της άρνησής τους να δώσουν άδεια εξαγωγής, οφείλεται στο ότι αυτή δε ζητήθηκε αυτοπροσώπως από τον Adair, ίσως επειδή γνώριζε την άκαμπτη στάση τους στο θέμα της ιδιοκτησίας. ΄Αλλωστε είναι γνωστό ότι τουλάχιστον σε μια περίπτωση απέφυγε να το κάνει.[15] ΄Ενα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο που τίθεται για πρώτη φορά με την επιστολή Adair, είναι η αναφορά σε πρόσωπα από τα οποία ο ΄Ελγιν υποτίθεται ότι αγόρασε τα μάρμαρα. Το πιθανότερο πρόκειται για τις αρχές της Αθήνας (βοεβόδας, δισδάρης), που δεν αποκλείεται να έδωσαν στον Lusieri απόδειξη πώλησης με τίμημα το ποσό με το οποίο δωροδοκήθηκαν. Ας σημειωθεί ότι ανάλογη απόδειξη πήρε ο C. R. Cockerell για τα μάρμαρα της Αίγινας.[16] Ο ΄Ελγιν δεν επρόκειτο να κάνει στη συνέχεια ποτέ λόγο για αγορά.[17] Μόλις πήρε την επιστολή του Adair, ο ΄Ελγιν συνέταξε την επιστολή του προς τον πρωθυπουργό.[18] Σ' αυτήν απαριθμούσε τις άδικες διαδόσεις που ακούγονταν: (i) ότι είχε λάβει σημαντικό μέρος των γλυπτών ως δώρα από την Πύλη, χωρίς να υποβληθεί σε έξοδα, (ii) ότι η επιχορήγηση των 10.000 λιρών που του δόθηκε το 1806 σχετιζόταν κατά κάποιο τρόπο με τις δαπάνες της συλλογής του, και (iii) ότι όσο ήταν πρέσβης δέχτηκε δώρα πέραν των συνηθιζόμενων στις άλλες ευρωπαϊκές αυλές και δυσανάλογα πολλά σε σχέση με εκείνα που πήραν τα διάφορα πρόσωπα που συμμετείχαν στις επιχειρήσεις για την επανάκτηση της Αιγύπτου. Φαίνεται ότι η επιστολή του Adair δεν άφηνε περιθώρια για κανενός είδους επιχειρηματολογία. Αντί όμως να την αγνοήσει, όπως θα περίμενε κανείς, ο ΄Ελγιν έκανε μια παράδοξη εκ πρώτης όψεως κίνηση. Τη χρησιμοποίησε σαν επιχείρημα για να αντικρούσει τις υπόλοιπες φήμες:[19] I had no advantage from the Turkish government beyond the Firman given equally to other English travellers. My successors in the Embassy could not obtain permission for the removal of what I had not myself taken away. And on Mr Adair's being officially instructed to apply in my favour, he understood, "The Porte denied that the persons who had sold those marbles to me had any right to dispose of them".
Δεν είχα κανένα πλεονέκτημα από την τουρκική κυβέρνηση πέρα από το φιρμάνι, το οποίο είχε δοθεί ομοίως σε άλλους ΄Αγγλους ταξιδιώτες. Οι διάδοχοί μου στην πρεσβεία δεν μπορούσαν να πάρουν άδεια για την απομάκρυνση αυτών που εγώ ο ίδιος δεν είχα πάρει. Και ο κ. Adair, στον οποίο δόθηκε επίσημα εντολή να ζητήσει για χάρη μου [άδεια από τις αρχές], κατάλαβε ότι "Η Πύλη αρνείτο ότι τα πρόσωπα που μου πούλησαν αυτά τα γλυπτά είχαν δικαίωμα να το πράξουν".
Για να υποστηρίξει λοιπόν ότι δεν έτυχε ειδικής μεταχείρισης από μέρους των Τούρκων, ο ΄Ελγιν επικαλείται τις δυσκολίες που συνάντησε κατά την εξαγωγή της συλλογής του. Συγχρόνως προβάλλει σαν επιπλέον ένδειξη μη φιλικής διάθεσης απέναντί του την αμφισβήτηση από την Πύλη της υποτιθέμενης αγοραπωλησίας των μαρμάρων, αφήνοντας τεχνηέντως ανοικτό το ενδεχόμενο να τα έχει όντως αποκτήσει με αγορά! Θα πρέπει εδώ να τονιστεί ότι μπορεί ο ελιγμός αυτός του ΄Ελγιν να μοιάζει σήμερα επικίνδυνος, δεν υπάρχει όμως αμφιβολία ότι τη στιγμή που έγινε εξυπηρετούσε τα συμφέροντά του. Πράγματι, το ζήτημα της νομιμότητας των ενεργειών του στην Αθήνα απασχολεί σοβαρά μόνο μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους, όταν για πρώτη φορά τέθηκε θέμα επιστροφής. Ο μεγάλος φόβος του ΄Ελγιν ήταν να αποδειχθεί ότι δημιούργησε τη συλλογή του εκμεταλλευόμενος την πρεσβευτική του ιδιότητα. Αν αυτό συνέβαινε, τα μάρμαρα θα περιέρχονταν αναγκαστικά στο βρετανικό δημόσιο και ο ίδιος θα έπαιρνε, στην καλύτερη περίπτωση, μια μικρή αποζημίωση. Αντίθετα, το να γίνονταν γνωστές κάποιες παρανομίες του στην Ανατολή δεν τον απασχολούσε και τόσο. Η πιθανότητα διεκδίκησης των μαρμάρων από τους Τούρκους ήταν μηδαμινή και η προοπτική επιστροφής τους στην Αθήνα εξωπραγματική. Ας μην ξεχνάμε ότι για τη Βρετανία η Τουρκία ήταν τότε μια βαρβαρική χώρα, με την οποία είχε κατά περιόδους εχθρικές σχέσεις. Είναι φανερό ότι η επιστολή του Adair προς τον ΄Ελγιν σε συνδυασμό με τις υπάρχουσες πηγές επιτρέπει μια νέα προσέγγιση του προβλήματος της νομιμότητας της διαδικασίας αφαίρεσης των γλυπτών του Παρθενώνα. Αυτό που αποκαλύπτει δεν είναι μια απόφαση της στιγμής, αποτέλεσμα ευκαιριακής αντιμετώπισης του ζητήματος, που ενδεχομένως επηρεάστηκε από ιδιοτελείς υπολογισμούς κάποιων αξιωματούχων. ΄Ολα δείχνουν ότι πρόκειται για τη σταθερή και αμετακίνητη θέση της κεντρικής εξουσίας, όπως αυτή εκφράστηκε αφ' ης στιγμής έγινε γνωστό τι πραγματικά συνέβαινε στην Αθήνα. Είναι αυτή η θέση της Υψηλής Πύλης που εξηγεί τις μεγάλες δυσχέρειες που αντιμετώπισε ο Lusieri, ιδίως μετά την αναχώρηση του ΄Ελγιν από την Κωνσταντινούπολη. Και είναι η γνωστοποίησή της στο διάδοχό του, William Drummond, που ερμηνεύει την αρνητική στάση του τελευταίου απέναντι στις αρχαιοδιφικές δραστηριότητες του προκατόχου του. ΄Αλλωστε η θέση αυτή της τουρκικής κυβέρνησης φαίνεται να είναι συνεπής με μια μακρά παράδοση σεβασμού των μνημείων της Αθήνας, που έχει πιθανώς τις ρίζες της στο θαυμασμό του Μωάμεθ του Κατακτητή για την "πόλη των φιλοσόφων".[20] Ας τονιστεί τέλος ότι, λαμβανομένων υπόψη των παραπάνω, το επιχείρημα της εκ των υστέρων νομιμοποίησης μέσω του "φιρμανιού" του 1810 καθίσταται εξαιρετικά ασθενές. Δεν γνωρίζουμε για το εν λόγω "φιρμάνι" ούτε κάτω από ποιες συνθήκες εκδόθηκε, ούτε αν υπήρξαν προϋποθέσεις για την εφαρμογή του και κατά πόσον αυτές τηρήθηκαν. Και το σπουδαιότερο, όταν ο Adair που το διαπραγματεύθηκε, γράφει ενάμιση χρόνο μετά την έκδοσή του στον ΄Ελγιν για να του εκθέσει την άποψη των οθωμανικών αρχών σχετικά με τη συλλογή του, δεν κάνει καμιά αναφορά ούτε στο "φιρμάνι", ούτε στην αλλαγή στάσης της Υψηλής Πύλης που υποτίθεται ότι αυτό επέφερε. [1] ΄Οπως σωστά επισήμανε ο Β. Δημητριάδης, ο όρος "φιρμάνι" χρησιμοποιείται στην περίπτωση αυτή καταχρηστικά. Βλ. V. Demetriades, "Was the removal of the Parthenon marbles by Elgin legal?" (δημοσιεύθηκε το 2000 ως παράρτημα του Memorandum που υπέβαλε στη Βουλή των Κοινοτήτων η Βρετανική Επιτροπή για την Επιστροφή των Μαρμάρων του Παρθενώνα). Στην πραγματικότητα επρόκειτο για έγγραφο που υπέγραφε ο αναπληρωτής του Μ. Βεζίρη. Το ίδιο ισχύει και για το "φιρμάνι" του 1810. Για τις έρευνες του ΄Ελγιν ήταν απαραίτητη η άδεια της κεντρικής εξουσίας, επειδή η Ακρόπολη ήταν εν μέρει δημόσια και πλήρως στρατικοποιημένη περιοχή. [2] Τη νομική πλευρά του ζητήματος παρουσιάζει ο D. Rudenstine, "Lord Elgin and the Ottomans: the question of permission", Cardozo Law Review, τ. 23 (2002), σ. 449-71. Το χρονικό των δραστηριοτήτων του ΄Ελγιν στην Αθήνα βλ. A. H. Smith, "Lord Elgin and his collection", Journal of Hellenic Studies, τ. 36 (1916), σ. 163-372 και W. St. Clair, Lord Elgin and the Marbles, γ΄ έκδοση, Οξφόρδη, 1998. [3]Προσχέδιο της δημοπρατήθηκε στις 6 Νοεμβρίου 2002 από τον οίκο Dominic Winter Book Auctions του Swindon της Αγγλίας (αρ. κατ. 408). Για τις αντιδράσεις που προκάλεσε η εμφάνισή του βλ. στον ελληνικό και διεθνή τύπο των ημερών. Πρβ. τη διαδικτυακή έκδοση του BBC: http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/arts/2408693.stm [4] Ευχαριστώ τον κ. C. M. Woolgar που πρόθυμα μου έστειλε δείγμα γραφής του Adair από τις επιστολές του που φυλάσσονται στο University of Southampton. [5]΄Εχει προηγηθεί δημοσίευση πρόχειρης μεταγραφής του στο διαδίκτυο από τον Constantine Buhayer: https://maillists.uci.edu/mailman/public/mgsa-l/2002-November/000856.html [6] Το προσχέδιο της επιστολής είναι γραμμένο με μελάνι στην πρώτη και τη δεύτερη σελίδα ενός δίφυλλου σε 4ο σχήμα (243 x 190 mm.), του οποίου η τρίτη σελίδα είναι λευκή, ενώ στην τέταρτη υπάρχει η ένδειξη: Corr(espondence): / Lord Elgin / 1811, καθώς και υπολείμματα σβησμένης σήμερα σημείωσης με μολύβι. Στο κάτω μέρος της πρώτης σελίδας ο παραλήπτης: The Earl of Elgin. Στο χαρτί διακρίνεται υδατόσημο του κατασκευαστή του: C. PIKE / 1808. Οι ακμές του είναι χρυσωμένες. Δίνουμε το τελικό κείμενο (μετά τις διαγραφές, διορθώσεις και συμπληρώσεις) και σε υποσημείωση εκείνα μόνο από τα προηγούμενα στάδια του, στα οποία έχουμε ουσιώδη νοηματική μεταβολή. [7] Το 3 έχει τοποθετηθεί πριν το 1 σε μεταγενέστερο χρόνο, αμέσως σβήστηκε και στη συνέχεια τοποθετήθηκε από πάνω του σταυρός που παραπέμπει στην εξής σημείωση στην πάνω πλευρά της σελίδας: (+) corrected and dated (and) altered to July 31st[διορθώθηκε και χρονολογήθηκε (και) αλλάχθηκε σε Ιουλίου 31η]. [8] the Sec(retary) of State for foreign affairs: έχει αντικαταστήσει το διαγραμμένο: H. M. Parliament [9] the Porte to mean: έχει αντικαταστήσει το διαγραμμένο: Mr Pisani to mean that the porte meant to say [10] Turkish Ministers: έχει αντικαταστήσει το διαγραμμένο: Porte [11] Ουσιαστικά το πρώτο μέρος της (τη λεγόμενη "πρώτη συλλογή"). Η δεύτερη συλλογή έφθασε στο Λονδίνο το Μάιο του 1812. [12] C. Abbot, Diary and correspondence, Λονδίνο, 1861, τ. 2, σ. 326-7. [13] R. Adair, The Negociations for the Peace of the Dardanelles in 1808-9, Λονδίνο, 1845, τ. 1, σ. 272. [14] Για τον Pisani βλ. A. Cunningham, "The Dragomans of the British Embassy at Constantinople", Eastern questions in the nineteenth century, Λονδίνο, 1993, τ. 2, σ. 3-9. [15] Smith, ό. π., σ. 278. [16] St. Clair, ό. π., σ. 202. [17] Αντίθετα, σε επιστολή του με ημερομηνία 6 Μαΐου 1811 προς τον Charles Long ισχυρίζεται: The objects were not purchased, or got for fixed prices. [Τα αντικείμενα δεν αγοράστηκαν ή αποκτήθηκαν σε ορισμένες τιμές]. Βλ. Smith, ό. π., σ. 310. [18] Smith, ό. π., σ. 312. Τόσο η επιστολή του Adair προς τον ΄Ελγιν όσο και εκείνη του ΄Ελγιν προς τον S. Perceval έχουν ημερομηνία 31 Ιουλίου. Αυτό σημαίνει είτε ότι η πρώτη έφθασε αυθημερόν, είτε ότι η δεύτερη ήταν προχρονολογημένη. Η επιστολή του Adair φαίνεται ότι στάλθηκε με αρκετή καθυστέρηση, αν κρίνουμε από τη διόρθωση της ημερομηνίας (από 1 σε 31 Ιουλίου). [19] Η παράγραφος αυτή αποσιωπάται από τον Smith. Επισημάνθηκε από τον C. Hitchens, The Elgin Marbles. Should they be returned to Greece?, Λονδίνο 1987, σ. 52. [20] Rudenstine, ό. π., σ. 456, σημ. 45. Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Τα Ιστορικά, 20 (2003), σ. 509-517. Προδημοσίευση στο Βήμα της Κυριακής, 28. 9. 2003.
Robert Adair, Η επιστολή του προς τον λόρδο Έλγιν, 31 Ιουλίου 1811 (ιδιωτική συλλογή) |
